Nieuwe Nederlanders

Wanneer is iemand een nieuwe Nederlander? Er is niemand, maar dan ook werkelijk niemand in Oudewater - of waar dan ook in Nederland - van wie alle voorouders allemaal in Nederland geboren zijn. Sommigen zijn niet eens zelf in Nederland geboren, van anderen gaat het om een of beide ouders, maar velen, zelf mensen die we als ‘echte geelbuiken’ beschouwen hoeven maar een paar generaties terug te gaan of een van de voorouders komt niet eens uit de buurt. Er zijn er veel meer, maar neem nu eens de man waarover zijn vrouw Jannie zegt: “Sam is geen Oudewaternaar; Sam ís Oudewater!”

Er verschenen al eerder verhalen over de achtergrond van Sam (Samuel) van der Klis, maar omdat veel Oudewaternaren dat wellicht gemist hebben, omdat het in andere media verscheen dan De IJsselbode, schrijven we er nog eens over. Overigens is Sam een rasverteller, en zijn vrouw Jannie al evenzeer, dus was het een genoegen om naar hen te luisteren en zijn verhaal op te schrijven. Het verhaal van Sam begint evenwel met de waag in Oudewater.

Van goederenwaag en heksenvervolgingen

Die waag in Oudewater is gebouwd in de middeleeuwen als goederenwaag; en daar werd de waag dan ook voor het overgrote deel voor gebruikt: het wegen van boter, kaas, varkens, en heel veel andere goederen en hier natuurlijk ook hennep, touw en schijven met garens; ook al wordt het gebouw heden ten dage Heksenwaag genoemd. Meer dan anderhalve eeuw daarvoor, in 1326, had Paus Johannes XXII de inquisitie opgedragen hekserij te vervolgen als dwaalleer: dit was het officiële beginpunt voor de periode van de heksenvervolgingen, hoewel er al eerder - met onze huidige blik - onsmakelijke praktijken plaatsvonden. Die ’officiële’ heksenjacht begon in de streek die momenteel het zuidoosten van Frankrijk, het westen van Zwitserland en de westelijke Alpen van Italië beslaat. Bepaalde volksgebruiken die in de middeleeuwen nog als vrij normaal werden geaccepteerd, werden later als hekserij beschouwd, dat zeker. Maar langzamerhand verspreidden de heksenvervolgingen zich via het noorden van Italië, door heel Zwitserland en het zuiden van Duitsland, en uiteindelijk over het gehele Heilige Roomse Rijk, inclusief de Lage Landen. De heksenvervolgingen hebben tussen circa 1450 en 1750 grote delen van Europa in wisselende hevigheid in haar greep gehad en vele tienduizenden slachtoffers geëist. De Reformatie en de daaropvolgende religieuze conflicten in Europa gaven de heksenvervolgingen een extra impuls; toen ging het echt mis. Zowel in katholieke als in protestantse gebieden streefde men naar een zo zuiver mogelijk geloof. De heksenvervolgingen bereikten zodoende vanaf omstreeks 1580 tot 1650 een hoogtepunt: in geen enkele andere periode werden zoveel vermeende heksen en heksenmeesters vervolgd en veroordeeld. De meest uitgebreide processen tegen heksen concentreerden zich in deze periode vooral in Duitsland, waar het conflict tussen katholieken en protestanten was uitgelopen tot een ware godsdienstoorlog. Vaak werden de heksenprocessen gevoerd in pas veroverde of heroverde gebieden, en zij wijzen op een tendens om in religieus opzicht schoon schip te willen maken. In Duitsland, tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648, door velen de echte eerste wereldoorlog genoemd) werd een hoogtepunt, of liever gezegd een dieptepunt bereikt wat betreft de heksenvervolgingen. In die tijd woonde Lodewijck Andriesz Brouwman als bakker in Büren in het prinsbisdom Paderborn. Daar waar hij woonde waren in nog geen half jaar tijd ruim vijftig mensen terechtgesteld op beschuldiging van hekserij.

Heks of geen heks; dat wás de vraag

Er waren meerdere methoden om vast te stellen dat iemand een heks was; vaak werd er een weegschaal gebruikt. Maar veel waagmeesters waren corrupt en verklaarden een verdachte als ‘te licht’. Zo wil het verhaal dat Keizer Karel V (eerste helft 16e eeuw) getuige was van een heksenproces in Polsbroek. Karel V vertrouwde de waagmeester niet en nam de als ‘heks’ veroordeelde mee naar Oudewater. Daar liet hij haar opnieuw wegen door een andere waagmeester. De beschuldigde werd vrijgesproken: haar gewicht was in overeenstemming met de ‘proportiën des lichaams’. Karel V gaf Oudewater als enige plaats in zijn rijk het privilege om mensen die zich hier lieten wegen een certificaat met hun gewicht te mogen verstrekken dat in zijn hele (en bijzonder grote) rijk geldig zou zijn. Nettie Stoppelenburg: “En het was heel bijzonder dat de bestuurders van Oudewater zich niet lieten meesleuren door dit soort waanzin, terwijl bestuurders als die bisschop van Paderborn en koning James I van Engeland daar wel in meegingen.” Er waren vanuit heel Europa mensen die vervolgens naar Oudewater vertrokken om daar een certificaat te halen dat bewees dat ze geen heks waren.

Bruyneman

Zo ook Lodewijck Brouwman. Hij was niet de enige immigrant die o.a. vanuit Duitsland naar Nederland trok en zo kwamen er meer mensen in Oudewater terecht, maar laten we Brouwman eens volgen. Lodewijck Brouwman vestigde zich, na zijn weging en het verkrijgen van een ‘certificaet’ blijvend in Oudewater waar hij in 1641 officieel burger van werd; een nieuwe Nederlander! Hij werkte hier niet meer als bakker, maar als schippersknecht en later als bierdrager. Waarschijnlijk op een van zijn vaarten als schippersknecht ontmoette hij Trijntje Andries van Stammen in Utrecht waar hij in 1641 mee trouwde. Zij gingen in de Kapellestraat wonen en kregen een drietal zonen: Ambrosius, Cornelis en Hendrik. Hun achternaam was inmiddels via een aantal tussenstappen veranderd in Bruyneman.

De Van der Klissen

Cornelis vertrok naar Rotterdam, maar Ambrosius en Hendrik zijn in Oudewater gaan werken in de touwindustrie en hadden het zo ver geschopt dat zij een grofgarenbaan met baanhuis en pakhuisjes aan de Achterstraat konden kopen. Ambrosius overleed al in 1700 en van zijn kinderen zijn geen nakomelingen in Oudewater gebleven. Hendrik zette het touwslagersbedrijf voort en was inmiddels ‘hoofdman’ over de Achterstraat geworden. Hendriks zonen, Andries en Lodewijk, zetten het bedrijf voort. Nakomelingen in de daaropvolgende generaties waren vaak werkzaam in de touwindustrie en via Lodewijk (en Niesje Springintveld), Jillis (en Barbara Versluys) en Cornelis (en Marrigje Brouwer) komen we bij hun dochter Marrigje die samen met Jan Westerwaal dochter Niesje kreeg. Zij trouwde met touwslager Dirk Corstiaansz van der Klis en zo komen we bij de Van der Klissen, waarbij één van hun zonen Jan heette. En één van die Van der Klissen die nog in Oudewater wonen - er zijn er veel meer - is Samuel, beter bekend als Sam, tot 2015 dé groenteboer van Oudewater, zoon van Martinus (ook groentehandelaar), die weer een zoon was van de al genoemde Jan van der Klis.

Wat betreft Sam van der Klis moeten wel zo’n tien generaties teruggaan om te ontdekken dat in ieder geval een klein deel van zijn achtergrond zeker dus in Duitsland ligt. Toen historica Nettie Stoppelenburg dit, in verband met het Verhalen- en receptenboek Europa, uitgegeven ter gelegenheid van Open Monumentendag 2018 (waar dit verhaal op is gebaseerd en waarvoor dank!) eerder liet weten, vertelde hij dat hij dit wel heel bijzonder vond, omdat hij zich een echte, echte geelbuik voelt. Wie weet voelen de nakomelingen van de recent in Oudewater neergestreken nieuwe Nederlanders, nieuwe Oudewaternaren, zich dat over een aantal generaties ook.

Zoals we al in de inleiding schreven is er niemand, maar dan ook werkelijk niemand in Oudewater - of waar dan ook in Nederland - van wie alle voorouders allemaal in Nederland geboren zijn. Voor sommigen zijn het er velen, voor anderen een enkeling, zoals voor Sam van der Klis. Voor sommigen geldt dat als heel recent, voor anderen is dat niet of nauwelijks te achterhalen, terwijl we ons moeten realiseren dat dat natuurlijk wel zo is. Wie sinds kortere of langere tijd een ‘nieuwe Nederlander’ in zijn lijst met voorouders heeft aangetroffen en dit graag wil delen wordt hierbij van harte uitgenodigd contact met ons op te nemen.

Aad Kuiper