De schilderijen van Gerard David

Otto Beaujon

Om alle schilderijen van Gerard David in het echt te gaan bekijken zou je de halve wereld rond moeten reizen, 50.000 kilometer met auto, trein en vliegtuig afleggen en minstens een half jaar onderweg zijn. Waarschijnlijk doet niemand dat ooit, behalve een select aantal hooggeleerde kunsthistorici met diepe subsidiezakken.
Een stuk of vijftig van de afbeeldingen, levensecht gekopieerd, zijn te zien in de openbare ruimte in Oudewater. Een aantal die de afgelopen acht jaar verkleurd waren, worden deze zomer vervangen door frisse, kleur-echte, en de gemeente wil ten dienste van de bezoeker bij elk schilderij een QR-code aanbrengen met toelichting, en dat lijkt een prima toevoeging.

Je ontdekt dat die Gerard, zoon van Oudewater, in de allereerste plaats een geniaal portretschilder was die met groot gemak een perfect gelijkend portret van een tijdgenoot kon maken. Mèt de gewenste gelaatsuitdrukking, devoot of ongelovig, afkerig, verbaasd, vies van, bang, triomfantelijk, bedremmeld: alles naar wens van de klant. Maar wat je ook uit die vijftig schilderijen opmaakt, is dat Gerard vooral ook een zakenman was die bij voorkeur voor kerkvorsten en rijke zakenlui werkte. Dat gaf het kunstatelier van Gerard David zo zijn beperkingen:

De vijftig werken overziend stel je vast dat op geen van al die schilderijen iemand lacht. En heel anders dan tijdgenoot Pieter Brueghel: op de schilderijen van Gerard David wordt nergens geschranst en gezopen, er wordt zelfs geen losse kers of framboos genuttigd of een glas fluitjesbier gedronken. Zelfs de kleine Jezus blieft zijn middeleeuwse Olvarit-papje niet.
Het werk van David vergelijkend met dat van tijdgenoot Jeroen Bosch is David dodelijk saai: geen spelletjes, geen pissende mannetjes, geen blote billen, (behalve van het kindje Jezus dan) geen fantasiedieren en op geen enkel schilderij staat iemand te lachen, zelfs niet besmuikt met de hand voor de mond.

Heeft de schilder dan nergens een beetje humor verstopt? Jawel, maar heel subtiel.

Luister: Een man uit het Brugse ontbood de meesterschilder om met hem een opdracht voor een schilderij te bespreken. De schilder wilde uit dankbaarheid voor een rijk leven een mooi groot schilderstuk. Hij wenste een portret van zichzelf met de Madonna met kind en een paar heiligen erbij om het geheel wat cachet te geven.
Het portret was bedoeld om straks, wie weet over hoeveel jaren, in de Onze Lieve Vrouwekerk te komen hangen nabij het graf van de man. Of de schilder eens wat schetsen wilde maken, en over de prijs worden wij het wel eens.

Nu moet je weten dat Gerard David als er om heilige figuranten gevraagd werd standaard mannelijke heiligen schilderde bij een opdrachtgever en vrouwelijke heiligen bij echtgenotes en andere vrouwspersonen. In dit geval schilderde Gerard David heel ongebruikelijk de opdrachtgever in een grijs habijt, de Madonna in het midden en de opdrachtgever kreeg drie heilige vrouwen tegenover zich.

Allereerst Sint Catherina, over wie de legende ging dat zij een mystiek huwelijk gesloten had met Christus: ‘s nachts, half slapend en half wakend was er een geestverschijning aan haar bed gekomen; ze hadden het huwelijk geconsumeerd, zoals dat heet, en ‘s ochtends werd zij wakker met een mooie trouwring om haar vinger! Logisch dat Sint Catharina de beschermvrouwe werd van de filosofie. Naast haar zaten Sinte Barbara, de beschermvrouwe van allen die overleden waren zonder de sacramenten, en Sint Magdalena, het grote voorbeeld van een berouwvolle zondaar.

Zou Gerard David er zelf een schilderij van gemaakt hebben dat overduidelijk boetedoening uitstraalt?

De Bruggelingen begrepen het schilderij heel goed, en konden er smakelijk om lachen. Blijft de vraag wie de man in de grijze pij dan wel was? Pas in de 20e eeuw werd dat ontdekt door één van de kunsthistorici die de werken van David diepgravend onderzocht hebben. David was namelijk behalve portretschilder ook miniaturist, en hij had de penning aan de halsband van het hondje een monogram meegegeven. Onder het vergrootglas bleek dat het monogram van Richard Visch van de Capelle te zijn, een 15e eeuwse kerkrentmeester. Het originele schilderij is in bezit van de National Gallery in Londen. Onze kopie hangt aan de muur tegenover het Kruitvat.