Hans de Jong, verzet in Oudewater

Op Midland FM was Hans de Jong kortgeleden te horen in een interview dat door Peter Boere werd afgenomen. Hans had voor deze week een verhaal voorbereid om aan vrijwilligers van TIP/STRO te vertellen, maar dat kan natuurlijk niet doorgaan. En Hans de Jong leverde ook een aantal zinnen voor het Groot Oudewaters Dictee, dat, behoorlijk ingekort en enigszins omgebouwd, met behulp van Midland FM, Oudewater.net en De IJsselbode toch, zij het in gewijzigde vorm, doorgang kan vinden. De verhalen van Hans de Jong komen nu naar buiten in het kader van 75 jaar Vrijheid, maar gaan vooral over het verzet in Oudewater. Vorige week las u al een verhaal van hem en Wout van Kouwen in De IJsselbode, de leden van de Geschiedkundige Vereniging Oudewater kregen inmiddels een uitgebreid, maar zeer lezenswaardig en indringend verhaal over de toenmalige gemeentesecretaris Arie den Boer en ook hier treft u informatie over en van Hans de Jong en het verzet in Oudewater.

De vader van Hans maakte deel uit van het verzet in Oudewater en Hans zag archieven in uit die periode en onder andere daarop baseert hij zijn kennis over het verzet in Oudewater, zo liet hij in het interview op Midland FM weten. "In Oudewater kwamen in het begin van de oorlog heel wat vluchtelingen uit onder andere het Grebbegebied, waarvoor een slaapplek geregeld moest worden en dus moest er heel veel geïmproviseerd worden. De gemeente en de meeste inwoners gingen daar bijzonder humaan mee om. Toen de oorlogshandelingen afgelopen waren keerden de meesten weer naar hun woonplaats terug. De eerste jaren (van de bezetting, red.) ging het leven in en rond Oudewater gewoon door. Later werd het lastiger; het gemeentebestuur moest zich schikken naar de bezetter en daar had o.a. de toenmalige burgemeester Van Doorninck de grootste moeite mee. Met zijn verzet luidde hij zijn ondergang in; hij hield zijn rug recht ten opzichte van de bezetter, maar de Duitsers bepaalden het. Op 15 januari 1942 werd hij ontslagen."

"Zo halverwege 1942 werden de eersten uit Oudewater opgeroepen om te gaan werken in Duitsland omdat ze daar arbeiders tekort kwamen. Eerst was dat nog vrijwillig, maar al snel werd het verplicht. Uiteraard gaven daar heel wat mensen, bang voor represailles, gehoor aan, maar andersom doken er ook heel veel onder. Uit deze groep mensen ontstond", zo vertelt Hans, "de grootste verzetsorganisatie in Nederland, de LO (Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers). Een bekende naam van die LO-ploeg in Oudewater, die bestond uit zo'n 10, 12 mensen, is de toenmalige gemeentesecretaris Arie den Boer. Activiteiten van de LO bestonden uit het regelen van (vervalste) persoonsbewijzen en betrouwbare onderduikadressen."

Hans vertelt in onderstaand verhaal over het ontstaan van het verzet, de houding in het stadhuis en die van de ambtenaren, hoe persoonsbewijzen vervalst werden, de acties van de KP en de auto's die daarvoor gebruikt werden. Later komen Dolle Dinsdag in Oudewater, de daaropvolgende hongerwinter en ten slotte de dropping en de razzia in begin van 1945 aan bod.

Het verzet, de ambtenaren en persoonsbewijzen

Hans de Jong laat eerst weten hoe zijn vader het een en ander heeft beleefd en geeft daardoor een inkijkje in zijn betrokkenheid: "Als je leven je lief is waarom ga je dan bij het verzet? Voor de meesten gold dat zij tot in hun ziel voelden dat hun vrijheid was afgenomen; menig verzetsstrijder in spé viel kilo's af na de inval; zo gekweld voelden zij zich met de gedachte niet meer gewoon te kunnen leven. Mijn vader, en dat gold voor meer mensen, kon de bezetting niet accepteren. Hij was automonteur bij Garage Brunt, weigerde echter te sleutelen aan auto's van de Duitse Wehrmacht en nam daarom ontslag." Ook boeiend is dat geloofsovertuigingen - in Oudewater was dat ten tijde van crises al eerder minder belangrijk gebleken - er niet meer zoveel toe deden: "Drie mensen vormden de spil van het verzet: Arend van den Bosch, Arie den Boer aan de protestants-christelijke kant en Han Putman aan de katholieke kant, de geloofshokjes werden gesloten. Voor verschillen in overtuiging was nu geen tijd."

"Op 16 februari 1942, werd burgemeester van Doorninck ontslag verleend na diverse keren de NSB te hebben gedwarsboomd waar hij maar kon. Hij werd op 8 augustus 1942 opgevolgd door de NSB'er Zweitse de Vries. Het slagen van LO lag voor een groot gedeelte bij ambtenaren die het verzet niet schuwden, ondanks het gevaar dat er op het stadhuis door minder vaderlandslievende ambtenaren en die nieuwe NSB-burgemeester over je schouder kon worden meegekeken."

"Arie den Boer de gemeentesecretaris had een flinke stapel lege persoonsbewijzen en bonkaarten op het gemeentehuis achterovergedrukt. Ook werden er door de KP overvallen gepleegd in andere plaatsen en spullen naar Oudewater gebracht. De gestolen persoonsbewijzen werden in veiligheid gebracht door een paar mensen van LO. Waren er nieuwe persoonsbewijzen nodig dan werd Henk Bode benaderd dit clandestiene ambtenarenwerk, bij hem thuis of op het duikadres van de ondergedoken persoon, in orde te maken. Henk was een meestervervalser."

Hans de Jong legt uit: "De meest effectieve manier om jongeren, van wie de leeftijd niet direct van hun gezicht viel af te lezen, aan vervalste persoonsbewijzen te helpen, was de volgende. In de geboorteregisters van 1925 en 1926 werden de namen opgezocht van hen, die korte tijd daarna weer waren overleden. Hun namen en geboortedata werden met alle verdere gegevens die vereist waren, vermeld op de persoonskaart die deel uitmaakte van het bevolkingsregister. Aan de hand daarvan werd weer een persoonsbewijs afgegeven die recht gaf op bonkaarten. Op deze manier werd in Oudewater alles gedaan om onderduikers te helpen om zo veilig mogelijk illegaal verder te gaan met hun leven."

De KP, ook actief in Oudewater

Er waren her en der al zelfstandige Knokploegen werkzaam, die hun buit meestal onder hun eigen achterban verdeelden. De onderduikers die geholpen werden door de LO hadden dringend behoefte aan allerlei voorzieningen, zoals persoonsbewijzen en bonkaarten die zij onder eigen naam natuurlijk niet konden krijgen. Daar haakte de KP op in. Hans: "De acties van de KP in Oudewater waren nogal divers, in boekjes en kranten is wel geschreven over acties in Duitse uniformen, dat klinkt heel stoer en daar werd ook wel lacherig over gedaan. Maar in werkelijkheid was het de goden verzoeken. Zie het als lef of overdonderen, maar in ieder geval was het hondsbrutaal om in het hol van de leeuw voedsel, benzine en medicijnen met valse papieren bij de Wehrmacht op te halen. Diverse malen is er een actie bij de Duitse Wehrmacht uitgevoerd én geslaagd. Als je een dergelijke acties omschrijft, was dit een roulettesspel met je leven als inzet en de 'spelers' realiseerden zich terdege dat het anders had kunnen aflopen. Dat ze in het hol van de leeuw deden of het de normaalste zaak van de wereld was, met een schreeuwlelijk als nepofficier, heeft hun status als knokploeg bevestigd, of de knokploegjongens helden waren is een vraag die u zelf mag beantwoorden."

"Toen die KP zover was om in actie te komen, diende er eerst een probleem opgelost te worden: ze hadden geen vervoer. Arie de Jong kwam met een idee: ik heb een rijbewijs en zit in de auto's, ik weet wel iets." Zo werden er verschillende auto's voor een flink aantal jaren 'geleend' of gewoon gejat." Een van die auto's, een bestelwagen die de naam 'sinaasappelkist' kreeg, deed jarenlang dienst. Zelfs na de oorlog werd hij nog gebruikt. "Mijn vader heeft hem nooit ingeleverd en nog heel lang als souvenir gehouden", laat Hans de Jong weten.

Dictee

Hans de Jong weet nog veel meer over het verzet in en rond Oudewater te vertellen en schreef daarom een aantal zinnen op die als basis bij het groot Oudewaters Dictee gebruikt zouden kunnen worden, want die tekst staat in het teken van 75 jaar vrijheid. Rotary Oudewater was daar al volop mee bezig, toen het er even op leek dat het dictee niet door zou kunnen gaan. Na rijp beraad werd aan Radio Midland FM, Oudewater.net en De IJsselbode gevraagd mee te doen en zo kan het dictee dus toch doorgang vinden. Maar wel heel anders dan oorspronkelijk gepland. Radio Midland FM zendt het dictee op de geplande datum, 22 april, op de geplande tijd, 20.00 uur, live uit. En de voorleesster is dezelfde die het dictee al jaren voortreffelijk voorleest: Marga Smits. Nadat het dictee is voorgelezen verschijnt de tekst op Oudewater.net/nieuws en later uiteraard ook in De IJsselbode en kan iedereen het zelf nakijken. Een goede gelegenheid om eens mee te doen, zonder dat iemand het weet en dan ontdekken dat het eigenlijk best goed gaat, zo'n dictee maken.