Muurvarens in Oudewater

Oudewater, u zult er misschien niet zo bij stilstaan, maar op haar kademuren groeit een schitterende verzameling beschermde muurvarens, gele helmbloemen, muurleeuwenbekken, havikskruid en nog zo een paar zeldzaamheden. De biotoop ‘kademuur’ is in Oudewater rijk gezegend met zeer oude, deels verweerde bakstenen, kalkcement, zon en schaduw, waardoor de muurvarens, de mossen en de korstmossen er gedijen. En iets wat je verder eigenlijk nergens tegenkomt, is een gracht die een bocht van meer dan 180 graden maakt, één van de oorzaken waarom er zo veel bijzonders langs één zo’n gracht te vinden is.

De grootste gemene deler van dat soort plantjes, is dat ze zeer langzaam groeien. Ze doen er twee, soms vijf jaar over voordat ze zichtbaar zijn (op je knieën, met een vergrootglas) en tien jaar om een dotje groen zo groot als een pingpongballetje te vormen.

Vijftig jaar geleden luidden de vegetatiekundigen van toen de noodklok al: de bijzondere muurvegetaties vielen haast overal ten offer aan de schoonmaakwoede van stadsbesturen, havenbedrijven en waterschappen. Ze verdwenen in rap tempo. Een aantal soorten werd toen bij wet beschermd, bij wijze van bewustmaking.

De weelde op de Oudewaterse kademuren staat op een heel andere manier onder druk: sneller groeiende soorten maken gebruik van de varens, als opstapje. Ze verdringen de muurvarentjes van hun plek, dankbaar gebruik makend van het gaatje of scheurtje in het metselwerk waar de varen in wortelt. Zaden van die planten blijven hangen op de varens, ontkiemen er en drukken ze opzij. Zo vind je in de Oudewaterse kademuren zaailingen van allerlei boompjes, zoals berken, elzen, essen, populieren, wilgen en lindes tot zelfs sierstruiken toe, zoals bijvoorbeeld een uitbundig bloeiende vlinderstruik, niet toevallig in het stuk kademuur tegenover de Hema waar Arie op de woensdagse markt zijn plantenkraam heeft.

Voeg daarbij jaarlijks weerkerende planten als waterzuring, wolfspoot, straatjesgras, perzikkruid, wilgenroosjes, paardenbloemen, fijnstraal, madelieven en balsemienen die samen in het najaar een enorme hoop vastzittende, rottende planten geven die op zich weer een dankbaar zaaibed vormen voor een volgende generatie ‘onkruid’, noem ik het maar even, heel ondiplomatiek.

Het spreekt, dat wanneer er in het geheel geen onderhoud aan de kademuren gedaan wordt dat niet alleen slecht is voor de beschermde plantensoorten - het verloren gaan van zulke kwetsbare plantjes valt in het gemeentelijk beheer vaak niet eens op, maar boomwortels versnellen de afbraak van de kademuren, ze drukken de stenen uit elkaar, zodat -hier of elders- soms hele stukken instorten. Waar boompjes zichtbaar meerjarig hun gang kunnen gaan, betekent dat het ontbreken van beheer. De inhaalslag met stoomcleaner en onkruidbestrijdingsmiddelen is funest voor de beschermde planten.

Gelukkig heeft een aantal gemeentes dat tijdig ingezien - wat heet? Al in de jaren zestig schreven botanici heftig en verontrust over de muurvegetaties en oude muren in Nederland die in die tijd al met hectometers tegelijk opgeruimd werden. Maar goed: een gemeente als Utrecht investeerde tien jaar geleden 12 miljoen euro in het vakkundig herstel en achterstallig onderhoud aan haar 100 kilometer kademuur, met behoud van de beschermde muurplanten. Amersfoort koestert zijn muurplanten. Gouda houdt bijvoorbeeld om het andere jaar een inventarisatie van alle exemplaren van beschermde soorten muurvegetatie, en geeft een boekje uit over de Goudse muurvegetaties met aanbevelingen voor het toekomstig beheer en uitleg aan burger en toerist.

De Goudse inventarisatie* meldt bijvoorbeeld dat na de teloorgang van drie tongvarens in 2019 er vorig jaar gelukkig op een ander plekje weer één nieuw exemplaar gesignaleerd is. In Oudewater - wil ik maar zeggen - groeien uit de losse hand geteld wel twintig tongvarens in de kademuren.

* Inventarisatie Goudse muurplanten, uit de serie ‘Natuur in Gouda’, deel 8.

Het besef dat Oudewater met zijn rijk begroeide kademuren over een onvervangbaar stuk erfgoed beschikt, dringt inmiddels door bij het gemeentebestuur en het ambtelijk apparaat.

Het opschonen, dus het verwijderen van boompjes en andere indringers, is met de onmisbare soortenkennis, zorgvuldigheid en het nodige geduld veeleer een schone taak voor een groepje vrijwilligers dan voor werklieden van gemeente of aannemer. Hoeveel mensen met groene vingers hebben wij niet in onze volkstuinverenigingen en textielwinkeltjes die graag één of tweemaal per jaar een handje zouden willen bijsteken?

De landschappelijk adviseurs van de gemeente Woerden zijn er inmiddels ook van doordrongen dat hun vrees voor overtreding van de natuurbeschermingswetten wel erg ver gezocht is - iemand zou aangifte kunnen doen van vermeend opzettelijk vernietigen van een beschermd plantje, en dan zou de gemeente aansprakelijk zijn. En dat, terwijl bij het opschonen juist de zorgvuldigheid om beschermde planten te ontzien voorop staat: arbeidsintensief precisiewerk, per steen en per voeg. Aan de slag.

Hoe varens zich voortplanten

400 miljoen jaar geleden ontstonden de eerste varens: planten met bladgroen en met stevigheid, bladeren, wortels, soms stengels tot zelfs metershoge stammen. Hun rol was: als een pionier bij uitstek de aarde veroveren, de lucht verzadigen met zuurstof en de bodem geschikt maken voor een groene deken. Varens maken sporen, zo klein mogelijk en in enorme hoeveelheden om die met de wind mee te geven naar alle uithoeken van de aarde. Eén spore die op een geschikt plekje landt, kan daar kiemen, maar met slechts de helft van de erfelijke bagage van de ouderplant gaat dat moeizaam. Geen nood: de kiem (we spreken bij varens van een voorkiem) heeft de tijd. Als alles goed gaat, heeft de voorkiem twee, drie of soms wel tien jaar nodig om voldoende krachten te verzamelen voor de volgende stap. De voorkiem is dan zo groot als een blaadje kroos. Op die ene voorkiem groeit een microscopisch klein vrouwelijk en een even klein mannelijk geslachtsorgaantje. Als die twee versmelten, begint de eigenlijke varen te groeien. Daarna duurt het nog enkele jaren voordat de jonge varen zelf sporen maakt en ze met de wind meegeeft.
(Veel ‘latere’ varens kunnen zich behalve met hun sporen ook met wortelstokken vermeerderen, zoals bijvoorbeeld de Adelaarsvaren in onze bossen).

Otto Beaujon