Rages in de vorige eeuw (deel 1)

Het Engelse woord ‘rage’ staat voor ‘razernij’ en in het Frans voor ‘hondsdolheid’. In Van Dale, groot woordenboek der Nederlandse taal, lezen we: ‘algemene bevlieging, iets dat op zeker ogenblik sterk in de mode is’. Je kunt het zo zeggen: een rage is een plotseling massaal geuite gekte die voor buitenstaanders vaak moeilijk te begrijpen is en doorgaans even snel wegebt als ze opkomt. We denken bij rages vaak aan kinderspelen zoals ‘de hoelahoep’ of ‘flippo’s’, maar ook volwassenen kunnen gegrepen worden door rages. In deze aflevering beperken we ons tot de rages bij volwassenen.

Paul Kruger

De vorige eeuw begon met een enorme rage rond Paul Kruger, de president van Transvaal. Hij was de leider van de ‘stamverwante Boeren’ die in Zuid-Afrika tegen Engeland voor hun onafhankelijkheid vochten. Men verzamelde o.a. van hem prentbriefkaarten, plaquettes, bustes en mokken in de vorm van zijn kenmerkende kop. Op 6 december 1900 maakte Paul Kruger een treinreis door Nederland die een ware triomftocht werd. Op elk station dezelfde taferelen: onafzienbare menigten en oorverdovende toejuichingen. In een krant stond te lezen:

‘Om 12.00 uur stoomt de trein vanuit Duitsland station Zevenaar binnen. Het hele dorp is op de been. De mensen zitten zelfs op daken, in bomen en op de stationsoverkapping om ‘den held van den dag’ te zien. In Arnhem staan 39 verenigingen ‘met haar banieren’ op het perron, alsmede de voltallige gemeenteraad. Terwijl het Wilhelmus wordt gespeeld, verlaat de trein het station. Kruger zet zijn triomftocht voort naar Ede, Utrecht en Den Haag.’

Eerder dat jaar had hij zijn land moeten verlaten. De Engelse troepen hadden de Boeren in het nauw gedreven en hij was, 75 jaar oud en ziek, niet meer bij machte tegen de Engelsen te strijden. Nederland stuurde een oorlogsbodem, De Gelderland, om hem naar Europa te halen. Vele landen bleven neutraal in deze Boerenoorlog, maar in Nederland voelde men grote sympathie voor dit kleine koppige volk dat nog onze taal sprak en de Britse leeuw trotseerde. Nederland kon maar niet genoeg krijgen van het huldigen van Paul Kruger. De massa bleef samenscholen, juichen en zingen voor het Haagse hotel Des Indes, waar hij logeerde. Diverse malen per dag verscheen hij even op het balkon om de mensen te bedanken voor hun steun aan hem en zijn volk.

Het radioamateurisme

Het begon als een hobby die het geloof in de vooruitgang belichaamde. Een draadje boven het huis of op zolder, een paar lampen en spoelen op tafel en zie: ieder kan in verbinding treden met de buitenwereld om te luisteren naar hetgeen Rome zegt, Parijs speelt en Londen zingt. Een wonderding, die radio!

De amateurs bouwden hun ontvangstapparatuur zelf. Sommigen werden door hun vrouw naar het schuurtje verbannen, waar de hobbyisten tot diep in de nacht speurden naar signalen uit de ether, zoals men tegenwoordig surft over het internet. De handleiding ‘Het Draadloos Ontvangststation voor den Amateur’ raakte in 1915 onmiddellijk uitverkocht. Het volgend jaar ontstond de Nederlandsche Vereeniging voor Radiotelegrafie die in 1918 aan 7500 bezoekers de radiolamp demonstreerde. De radiorage was een feit.

De vlucht van de uiver

De Uiver, de eerste Douglas DC-2 die door de K.L.M. was besteld, nam deel aan de Melbourne luchtrace in 1934 die ging van Engeland naar Australië om het eeuwfeest van de stad te vieren. De K.L.M.-oprichter Albert Plesman had het DC-2 toestel niet ingeschreven om de race te winnen, maar om aan te tonen dat zijn jonge maatschappij deze langste verbinding aankon. Later zou er in Oudewater een plantsoen naar hem vernoemd worden. Aan boord gingen drie passagiers en 190 kilo post mee. Daarmee deed men mee aan de handicaprace en in principe niet aan de snelheidsrace. Al vanaf de start ontstond er in Nederland een ware rage rondom de Uiver. Men volgde de race via de radio op de voet. Alles verliep zeer voorspoedig tot vlak voor de finish. Door de harde wind en het dikke wolkendek was het toestel helemaal uit koers geraakt. Ook in Australië werd de vlucht nauwlettend gevolgd en hoorde men dat de Uiver in problemen was gekomen. Toen de inwoners van het dorpje Albury dan ook het geronk van zware motoren hoorden en een vliegtuig zagen dat regelmatig boven het dorp rondjes draaide, was men er zeker van dat het de Uiver moest zijn, die een landingsplaats zocht. Een lokaal radiostation onderbrak de uitzending en riep de inwoners op om mee te helpen bij een bizarre reddingsactie. Alle autobezitters werd verzocht naar de paardenbaan van het dorp te gaan om daar een geïmproviseerde landingsbaan te verlichten met hun koplampen. De verbaasde bemanningsleden zagen dit alles vanuit de lucht en konden toen, tot hun grote opluchting, het toestel veilig aan de grond zetten. Maar het vliegtuig stond wel diep in de modder. De volgende ochtend werd er bijgetankt en met behulp van de inwoners van Albury werd het toestel uit de modder getrokken om diezelfde dag veilig in Melbourne, te landen. Nagelbijtende radioluisteraars in Nederland vierden feest. Net als de inwoners van Albury. De Uiver was tweede geworden in de snelheidsrace en had de handicapklasse gewonnen.

Na thuiskomst van de bemanning werd de Uiver-rage alleen maar groter. Er verschenen al snel verschillende aandenkens in de winkels zoals borden, lepeltjes, boeken, speldjes en noem maar op. Er werden zelfs lofliederen geschreven ter ere van de Uiver. Zo zong Louis Davids: “Daar komt een Uiver gevlogen, en heel de lucht hoort aan hem. Het zijn de Hollandse jongens, van onze pracht-K.L.M.”

Aardstralen

Zijn het in onze tijd de ‘komplotdenkers’, die er de vreemdste ideeën op nahouden, in de jaren ‘50 van de vorige eeuw waren er velen die steevast geloofden in ‘aardstralen’. Het zou een straling zijn, die als een soort mystiek krachtenveld de aarde bedekt en invloed uitoefent op alles wat leeft. Deze uit de aarde voortkomende stralen zouden slapeloosheid, zenuwachtigheid, kanker en allerlei andere kwalen veroorzaken. Wichelroedelopers konden deze stralen opsporen zodat men maatregelen kon treffen.

Het was vooral een plattelandsrage. In Nederland beschermden de boeren zich in die tijd door afschermkastjes in de grond te plaatsen om zodoende de gewassen te beschermen. Andere remedies tegen aardstralen waren het leggen van roestige spijkers onder het bed, het leggen van plastic onder de vloer of het bed verplaatsen. Vooral J. Mieremet was in ons land invloedrijk met zijn anti-aardstralenkastje Poverni. Hij sleet zijn kastjes, die absoluut niet opengemaakt mochten worden, voor 125 gulden aan bange mensen. In werkelijkheid bleken de apparaten slechts wat metalen plaatjes, zand of kiezelstenen te bevatten.

Bram Vermeij vertelde me: “In een periode waarin we bij ons thuis elke cent moesten omdraaien, is ooit overwogen om zo’n kastje te kopen omdat ons paard steeds ziek zou zijn als gevolg van aardstralen. Uiteindelijk gelukkig niet gedaan”. Ook koningin Juliana schafte verschillende van deze kastjes aan toen Mieremet ook op Soestdijk aardstralen had opgespoord. Na grondig onderzoek in 1954 bleek het bedrog, maar Mieremet ging gewoon door. Hij bleef beweren dat aardstralen echt bestaan en schadelijk zijn. In 1955 werden er in de Tweede Kamer vragen over gesteld aan landbouwminister Mansholt. Toen bleek echter dat ook op de ministeries van Economische Zaken en Justitie kastjes tegen aardstralen stonden. Zelfs in 1962 verkocht Johannes Bron uit Waddinxveen nog voor bedragen tot 6800 gulden ‘broncorrectoren’ aan boeren.

Ik was laatst op een feestje waarbij door enkelen ook nog steeds werd beweerd dat aardstralen echt bestaan terwijl het bewijs ervoor volgens Wikipedia, wetenschappelijke bureaus en geologen nooit is geleverd. J. Nienhuys schrijft na zijn uitvoerig onderzoek erover: “Aardstralen zijn het product van de verziekte geest van charlatans. Zij zijn uitsluitend op uw portemonnee gericht”. We zullen maar zo denken: Complotdenkers en wappies zijn van alle tijden.

Tupperware-party

Toen wij in 1971 in Oudewater kwamen wonen, werd Elly al snel uitgenodigd om enkele huizen verderop in de Koningin Julianastraat een Tupperware-party bij te wonen. Die party’s waren in die jaren een echte rage.

Tupperware is de merknaam van een productlijn van voornamelijk kunststofproducten voor huishoudelijk gebruik. Met handig afsluitbare bakjes kon het voedsel luchtdicht goed bewaard blijven. Om deze producten aan de ‘man’ te brengen, werden huisvrouwenbijeenkomsten in het leven geroepen. Het demonstreren van de luchtdicht ofwel vacuüm verpakte etenswaren in de unieke bakjes kon tijdens een party helder uit de doeken worden gedaan en trok vele aspirant-kopers over de streep.

Een Tupperware-party was dus een verkoopdemonstratie waarbij een Tupperware consulent uitleg gaf over de producten. Zo’n demonstratie vond plaats in het huis van een gastvrouw die vriendinnen, buren en familie had uitgenodigd. Zij kreeg dan na afloop als dank en beloning enkele gratis producten. En hoe meer er verkocht werd, hoe groter de beloning.

Dit waren zo enkele rages voor volwassenen in de vorige eeuw. Er waren er vele: De Elektrische kuur, de Charleston, Rock ‘n Roll, Petticoats, de Scooter, Beatle-haar, Legerdump, Minirok, Che Guevara, Sherrykuur, de Zit-zak, Damslapen, Partnerruil, Streaken, Kungfu, Punk, Zemelen, Het Bakkie (Breakie-breakie), Bhagwan, Het Guinness Book of Records (waarin zelfs jarenlang een collega van mij Berrie van Helmond stond met zijn grootste blikverzameling ter wereld) en Bungee Jumpen.

Volgende keer over de kinderrages in de vorige eeuw.

Bronnen: ‘Gekte’ door John Jansen van Galen e.a., Wikipedia, Skepsis-site, Bram Verweij.

De vorige afleveringen van ff z@ppen zijn gebundeld in vier delen. Daarbij is gebruik gemaakt van extra materiaal als aanvulling. De rijk geïllustreerde boekjes zijn voor 17,50 in Oudewater te koop bij de Read Shop, de TIP en bij de schrijver zelf op De Cope 6. Eind 2020 is ‘ff z@ppen deel 5’ op de markt gekomen. Onder de titel ‘Oudewater 1940-1945’ staat dit deel geheel in het teken van de Tweede Wereldoorlog.

Wout van Kouwen